1. Giriş
 
Kayıt dışı istihdamın önlenebilmesi için sürekli yeni önlemler alınmaya çalışılsa da kısa vadede kayıt dışı çalışmanın tamamen sonlandırılabilmesi pek de mümkün görünmemektedir. Yapılan araştırmalara göre ülkemizde her yüz çalışandan 35-36''''sının kayıt dışı çalıştığı varsayılmaktadır. Kayıt dışılık oranı bu kadar yüksek olunca yapılan denetimlerde kayıt dışı çalışan sigortalılara rastlamak hiç de zor olmamaktadır. Bu makalemizde işyerlerinde yapılan denetimlerde kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit edilen işverenlerin en az ceza ile bu süreci atlatmaları için yapması gerekenler hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.
 
2. Kayıt Dışı İstihdam Kavramı
 
Kayıt dışı istihdam, sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya kazanç olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlanabilir. (1)
 
Bu tanıma göre kayıt dışı istihdam üç şekilde meydana gelebilmektedir.
 
Bunlar;
 
- Çalışanların SGK' ya hiç bildirilmemesi,
 
- Çalışanların çalıştıkları gün sayısının SGK' ya eksik bildirilmesi;
 
- Çalışanların kazançlarının SGK' ya eksik bildirilmesidir.
 
3.İşyerinde Sigortalı Çalıştıran İşverenlerin Yükümlülükleri
 
İşyerinde hizmet akdine istinaden işçi çalıştıran işverenlerin SGK' ya karşı birçok yükümlülüğü olmakla birlikte bunlardan en önemlilerini dört başlık altında toplayabiliriz. Bunlardan birincisi işyerinin tescilini yaptırmak, ikincisi çalıştırdığı işçinin tescilini yaptırmak, üçüncüsü sigortalının gün ve kazançlarını her ay SGK' ya bildirmek, dördüncüsü ise sigortalının işten çıkışını bildirmektir.
İşyerinin tescili ile ilgili düzenlemeler 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu' nun (2)11' inci maddesinde yer almaktadır. Kanuna göre işveren, örneği SGK' ca hazırlanacak işyeri bildirgesini en geç sigortalı çalıştırmaya başladığı tarihte, SGK' ya vermekle yükümlüdür.
 
Sigortalıların tescili ise Kanunun 8' inci maddesinde belirtilen sürelere göre yapılmaktadır. Kanunun 8'inci maddesine göre işverenler, hizmet akdine tabi olarak çalıştırdıkları kişileri sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile SGK' ya bildirmekle yükümlüdürler.
 
Ancak, aynı maddede bazı istisnalardan da söz edilmektedir, şöyle ki; inşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde işe başlatılacak sigortalıların işe girişleri çalışmaya başladıkları gün bildirilebilmektedir.
 
Ayrıca SGK' da tescili olmayan yani ilk defa işyeri bildirgesi verecek olan işyerlerinde çalışmaya başlayan sigortalıların işe girişleri ise ilk defa sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarihten itibaren bir ay içinde verilebilmektedir.
 
Sigortalıların gün ve kazançlarının bildirilmesi Kanunun 86''''ncı maddesine istinaden yapılmaktadır. Buna göre özel nitelikteki işyerleri bir ay içinde çalıştırdıkları sigortalıların prim ödeme gün sayılarını ve primlerini takip eden ayın 23''''üne kadar SGK' ya bildirmekle yükümlüdürler.
 
Sigortalığın sona ermesi ve sigortalının işten çıkışının on gün içerisinde SGK' ya bildirileceği ile ilgili düzenlemeler ise Kanunun 9'''' uncu maddesinde yer almaktadır.
 
4.Tescili Olmayan İşyerlerinde Yapılan Denetimde Kayıt Dışılık Tespit Edilmesi Durumunda Yapılması Gerekenler
 
5510 sayılı Kanunun 11' inci maddesinin ikinci fıkrasında işverenin, örneği SGK'ca hazırlanacak işyeri bildirgesini en geç sigortalı çalıştırmaya başladığı tarihte, SGK' ya vermekle yükümlü olduğu belirtilmiştir. Bir başka şekilde söylemek gerekirse işveren, sigortalı çalıştırmaya başladığı gün işyerinin tescili için düzenlenecek işyeri bildirgesini mesai bitimine kadar SGK' ya vermek zorundadır.
 
SGK' da tescili olmayan yani ilk defa işyeri bildirgesi verecek olan işyerlerinde çalışmaya başlayan sigortalıların işe giriş bildirgeleri ilk defa sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarihten itibaren bir ay içinde verilebilmektedir. Bu bir aylık süre içinde işe giren bütün sigortalıların işe giriş bildirgeleri bir aylık süre dolmadan verilirse yasal süresi içerisinde verilmiş olarak kabul edilmektedir.
 
SGK' da tescilli olmayan bir işyerinde işçi çalıştırılmaya başlandığı gün denetim yapıldığını ve denetim gününde işçi çalıştırılmaya başlandığının tutanağa kaydedildiğini kabul edelim. Bu durumda işveren mesai bitimine kadar işyeri bildirgesini SGK' ya verir ya da iadeli taahhütlü olarak gönderir ise işyerinin tescili için gerekli yükümlülüğü yerine getirmiş olacaktır. Ayrıca işveren, denetimde tespit edilen sigortalıların işe giriş bildirgelerini verebilmek için de bir aylık süre kazanmış olacaktır. İşveren bu bir ay içinde sigortalıların işe girişlerini bildirir ve en azından denetim tarihindeki bir günlük çalışmaları için düzenlenen aylık prim ve hizmet belgesini de çalışmanın geçtiği ayı takip eden ayın 23'üne kadar bildirirse denetimi hiç ceza ödemeden tamamlamış olacaktır.
 
5.İnşaat, Tarım ve Balıkçılık İşyerlerinde Yapılan Denetimde Kayıt Dışılık Tespit Edilmesi Durumunda Yapılması Gerekenler
 
İnşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde çalışmaya başlayanların sigortalı işe giriş bildirgeleri en geç sigortalıların çalışmaya başladığı gün içinde SGK' ya verilmek zorundadır. İnşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde yapılan denetimlerde denetim tarihinde çalışmaya başlayan sigortalı tespit edilmesi durumunda, denetim yapılan günü geçirmeden gece 23:59' a kadar sigortalı işe giriş bildirgesinin elektronik ortamda SGK' ya bildirilmesi gerekmektedir. Denetim tarihini takip eden ayın 23''''üne kadar denetimde tespit edilen sigortalıların gün ve kazançlarının da aylık prim ve hizmet belgesi ile SGK' ya bildirilmesi durumunda ise hiç idari para cezası tahakkuk etmeksizin denetim tamamlanmış olacaktır.
 
6.Tatil Sonrası İlk Gün Yapılan Denetimde Kayıt Dışılık Tespit Edilmesi Durumunda Yapılması Gerekenler
 
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu' nun  (3)  93' üncü maddesinde "Resmî tatil  günleri, süreye dâhildir. Sürenin son gününün resmî tatil gününe rastlaması hâlinde, süre tatili takip eden ilk iş günü çalışma saati sonunda biter." hükmü yer almaktadır. SGK' nın tatil günleri ile ilgili uygulamaları da Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile aynı yöndedir. Yani SGK' ya yapılması gereken tüm bildirimler ve ödemelerin son gününün tatil gününe rastlaması durumunda süre, tatili takip eden ilk iş günü çalışma saati sona ermektedir. Genel olarak işverenler yanlarında çalışmaya başlattıkları sigortalıların işe giriş bildirgelerini bir gün öncesinden SGK' ya bildirmekle yükümlüdürler. Ancak sigortalı işe giriş bildirgesinin bildirilmesi gereken günün tatil gününe rastlaması durumunda süre otomatik olarak takip eden ilk iş gününe uzamaktadır. Örneğin Pazartesi günü çalışmaya başlayan bir sigortalının işe girişi bir gün öncesinde SGK' ya bildirilmek zorundadır. Ancak, bir önceki günün tatil gününe rastlaması nedeniyle sigortalının işe giriş bildirgesinin verilme süresi Pazartesi gününe uzamaktadır.
 
Pazartesi günü yapılan bir denetimde, denetim tarihinde çalışmaya başlayan sigortalı tespit edilmesi durumunda, denetim yapılan gün içinde saat 23.59' a kadar sigortalı işe giriş bildirgesinin elektronik ortamda SGK' ya bildirilmesi gerekmektedir. Bu durumunda işe giriş bildirgesi yasal süresi içerisinde verilmiş kabul edilecek ve idari para cezası tahakkuk etmeyecektir. Aksi takdirde işveren 5510 sayılı Kanunun 102''''nci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinin 2 numaralı alt bendine istinaden iki asgari ücret tutarında idari para cezasına maruz kalacaktır.
 
7. Denetim Esnasında Uzun Süredir Kayıt Dışı Çalışan Sigortalı Tespit Edilmesi Durumunda Yapılması Gerekenler
 
İşyerinde yapılan denetimde bir ay veya daha fazla süredir sigortasız çalışan işçi tespit edilmesi durumunda idari para cezası tahakkuk etmeksizin denetimin neticelenmesi mümkün değildir. Ancak işveren zamanında yapacağı sigortalı bildirimleri ile denetim sürecini en az hasarla tamamlayabilir.
 
Bunu bir örnekle açıklamaya çalışalım.
 
Örnek: Ahmet Bey 01.08.2014 tarihinden beri yanında çalıştırdığı Kemal Bey’ in sigortalı bildirimlerini yapmamıştır. 21.11.2014 tarihinde işyerinde yapılan yerel denetim esnasında Kemal Bey fiilen çalışırken tespit edilmiş ve 01.08.2014 tarihinden beri aralıksız olarak işyerinde çalıştığı durum tespit tutanağına kaydedilmiştir. Bu durumda işveren Ahmet Bey en geç 23.11.2014 tarihine kadar Kemal Bey' in 01.08.2014 tarihli işe girişini ve 2014/Ekim dönemindeki gün ve kazançlarını SGK' ya bildirmelidir. Aksi bir durum tutanağa kaydedilmemişse denetim elemanı sigortalının beyan ettiği işe başlama tarihi ile denetim tarihi arasındaki hizmetleri kesintisiz isteyecektir. Bu nedenle işveren tarafından Kemal Bey' in 2014/Kasım dönemindeki çalışmaları da 23.12.2014 tarihine kadar SGK' ya bildirilmelidir. Bu durumda işveren 2014/Ekim ve 2014/Kasım dönemlerine ait idari para cezalarından kurtulmuş olacaktır. İşverenin bahsettiğimiz bildirimleri yapmaması durumunda Kanun gereği SGK bu işlemleri resen yapacak ve işveren 2014/Ekim ve 2014/Kasım dönemlerinin her biri için ayrı ayrı olmak üzere ikişer asgari ücret tutarındaki idari para cezasını ödemek zorunda kalacaktır.
 
8. Sonuç
 
Sosyal güvenlik tüm çalışanların en temel hakkıdır, ancak kayıt dışı istihdam da ülkemizin inkâr edilemez bir gerçeğidir. Yapılan araştırmalara göre ülkemizde her yüz çalışandan 35-36''''sının kayıt dışı çalıştığı varsayılmaktadır. Kayıt dışı istihdam bu kadar yüksek olunca yapılan denetimlerde sigortasız olarak çalışan işçilere sıkça rastlanmaktadır. Sosyal güvenlik sistemimizde idari para cezalarının oldukça yüksek olduğu bilinmektedir. İşverenlerin bu yüksek idari para cezalarına maruz kalmamalarının en kesin çözümü kayıt dışı işçi çalıştırmamalarıdır. Buna karşın yapılan denetimlerde işyerlerinde kayıt dışı işçi çalıştırdıkları tespit edilen işverenlerin mevzuatta tanınan haklardan yararlanarak en az hasarla denetim sürecini tamamlamaları en doğal haklarıdır. İşyerinde sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edilen işverenler işyeri bildirgesi, sigortalı işe giriş bildirgesi, aylık prim ve hizmet belgesi ve sigortalı işten ayrılış bildirgesi gibi düzenlenmesi gereken belgeleri makalemizde belirttiğimiz süreler içerisinde SGK' ya bildirmeleri durumunda ya hiç cezasız ya da mümkün olan en az ceza ile denetim sürecini tamamlamış olacaklardır.  Ali SAĞIR/Lebib Yalkın Yayımları 

 
Kaynakça

• Yakup SÜNGÜ, "Kayıtdışı İstihdamın Denetimi ve Sosyal Güvenlik Reformuyla Yapılan Düzenlemeler", <http://www.tuhis.org.tr/upload/dergi/1348812956.pdf> (Erişim:09.02.2015)
• 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
• 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu

----------o----------
(1) SÜNGÜ, Yakup, "Kayıtdışı İstihdamın Denetimi ve Sosyal Güvenlik Reformuyla Yapılan Düzenlemeler", <http:⁄⁄www.tuhis.org.tr⁄upload⁄dergi⁄1348812956.pdf> (Erişim:09.02.2015).
(2) 16.06.2006 tarihli ve 26200 sayılı Resmi Gazete' de yayımlanmıştır.
(3) 04.02.2011 tarihli ve 27836 sayılı Resmi Gazete' de yayımlanmıştır.</http:⁄⁄www.tuhis.org.tr⁄upload⁄dergi⁄1348812956.pdf>

Bu makalede yer alan açıklamalar, yazarının konu hakkındaki kişisel görüşünü yansıtmaktadır. Makaledeki bilgi ve açıklamalardan dolayı Özdoğrular smmm ltd. şti./Mehmet Özdoğru ve/veya ozdogrular.com./com.tr' ye sorumluluk iddiasında bulunulamaz. Mevzuatın sık değiştirilen ve farklı anlayışlarla yorumlanabilen yapısı nedeniyle, herhangi bir konuda uygulama yapılmadan önce konunun uzmanlarından profesyonel yardım alınmasını tavsiye ederiz.