I- GİRİŞ

4857 sayılı İş Kanunu’nda genel olarak çalışma süresi haftada en çok 45 saat olarak belirlenmiş ve aksi kararlaştırılmamışsa bu sürenin, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanabileceği hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilecektir. Bununla birlikte, nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, çalışma gece döneminde de devam edebilir. Bu durumda işçilerin gece çalışmasından söz edilmektedir. Bu makalede, gece çalışmasındaki yasak ve sınırlar açıklanmıştır. www.ozdogrular.com

II- GECE ÇALIŞMASI

Çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren dönemdir. Bu çerçevede, gece döneminin başlangıç ve bitiş saatleri farklı şekilde belirlenebilir. Ancak gece dönemi en fazla 11 saat olarak ayarlanmalıdır. Burada, 11 saatlik bir çalışmadan bahsedilmemektedir. Kural olarak, işçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçemez. Aksi halde, işverenlerin idari para cezası ile karşılaşması mevzuatın gereğidir. Dolayısıyla gece postası, yukarıda belirtilen gece çalışma sürelerini kapsayan ve 7,5 saati geçmeyen çalışma zamanını ifade eder. Ayrıca, çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması gece çalışması sayılır. www.ozdogrular.com

Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde;[1] zorunlu nedenlerle fazla çalışma (4857/md.42), olağanüstü hallerde fazla çalışma (4857/md.43) ile Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği’nde[2] belirtilen haller dışında işçilerin gece postalarında 7,5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. www.ozdogrular.com

Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postaların sıraya konması gerekmektedir. Örneğin, 07:00–15:00 (A) / 15:00–23:00 (B) / 23:00–07:00 (C) saatleri arasında 30 dakika ara dinlenmesi kullanarak üç posta halinde çalışan işçilerin çalışma haftalarında bir haftalık nöbetleşme esası uygulanarak (A), (B) ve (C) postalarının dönüşümlü çalıştırılması mümkündür. Diğer bir anlatımla postalar, en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Böylelikle, işçilerin sürekli olarak gece postasında çalıştırılması önlenmek istenilmiştir. Ayrıca, postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz. Bu kural, postası değiştirilen işçilere de uygulanmalıdır.

Gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğu, işe başlamadan önce alınacak sağlık raporu ile belgelenmelidir. Gece çalıştırılan işçiler en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontrolünden geçirilirler. İşçilerinin sağlık kontrollerinin masrafları işveren tarafından karşılanır. Zorunluluk olmadıkça işçilerin postaları değiştirilemez. Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş verebilir.

İşveren veya işveren vekilleri, postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeler ile bu işçiler için işe başlamadan önce alınan periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını Türkiye İş Kurumu ilgili Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü’ne[3] vermekle yükümlüdür.

III- GECE ÇALIŞMASINDA YASAK VE SINIRLAR NELERDİR?

A- GECE ÇALIŞMASINDA FAZLA ÇALIŞMA YASAĞI

Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. www.ozdogrular.com

Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde fazla çalışma yapılamaz. Ancak, gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde[4] öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir.

Yargıtay’ın kararları[5], işçilerin gece çalışmalarının günde 7,5 saati geçemeyeceği, bu halin de günlük çalışmanın, dolayısıyla fazla çalışmanın bir sınırını oluşturacağı, gece çalışmaları yönünden haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da, günde 7,5 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerektiği şeklindedir.[6]

B- 18 YAŞINI DOLDURMUŞ KADIN İŞÇİLERİN GECE POSTALARINDA ÇALIŞTIRILMA SINIRI

Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmeliğe[7] göre, medeni durumuna bakılmaksızın 18 yaşını doldurmuş kadın işçiler her ne şekilde olursa olsun gece postasında 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz.

Yargıtay’a göre, gece vardiyalarında 12’şer saat çalıştırılan kadın işçi, bu çalışma şeklini bilerek işe girmiş olsa da, Kanunun ve Yönetmeliğin çalışma koşullarını belirleyen hükümleri karşısında iş sözleşmesi ile işyeri uygulamalarının bağlayıcılığından söz edilemez. Kanun ve Yönetmelikle belirlenmiş olan çalışma koşullarının uygulanmaması, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre işçiye haklı fesih imkânı vermektedir.[8] www.ozdogrular.com

Öte yandan, kadın işçilerin, gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, işe başlamadan önce işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın Sosyal Güvenlik Kurumu, sağlık ocağı, Hükümet veya belediye doktorlarına muayene ettirilerek, çalışmalarına engel bir durumun olmadığına dair sağlık raporlarının alınması şarttır. Bu işçilerin muayeneleri her altı ayda bir tekrarlanır.

Ayrıca, belediye sınırları dışındaki her türlü işyeri işverenleri ile belediye sınırları içinde olmakla beraber, posta değişim saatlerinde alışılmış araçlarla gidip gelme zorluğu bulunan işyeri işverenleri, gece postalarında çalıştıracakları kadın işçileri, sağlayacakları uygun araçlarla ikametgâhlarına en yakın merkezden işyerine götürüp getirmekle yükümlüdür.

Kadın işçinin kocası da işin postalar halinde yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışıyor ise, kadın işçinin isteği üzerine, gece çalıştırılması, kocasının çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenir. Aynı işyerinde çalışan karı kocanın aynı gece postasında çalışma istekleri, işverence, olanak oranında karşılanabilir.

Gece postalarında kadın işçi çalıştırmak isteyen işverenlerin, gece çalıştırılacak kadın işçilerin isim listelerini Türkiye İş Kurumu ilgili Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü’ne göndermeleri gerekmektedir.

C- GEBELİK VE ANALIK DURUMUNDA GECE ÇALIŞTIRILMA YASAĞI

Kadın işçiler, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın işçiler ise doğum tarihinden başlamak üzere altı ay süre ile gece postalarında çalıştırılamazlar. Emziren kadın işçilerde bu süre, ana ve çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın Sosyal Güvenlik Kurumu, sağlık ocağı, Hükümet veya belediye doktoru raporuyla belgelenmesi halinde, bir yıla kadar uzatılır. Bu işçilerin anılan sürelerdeki çalışmaları, Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik[9] hükümleri saklı kalmak üzere gündüz postalarına rastlayacak şekilde düzenlenir.

D- 18 YAŞINI DOLDURMAMIŞ ÇOCUK VE GENÇ İŞÇİLERİN SANAYİE AİT İŞLERDE GECE ÇALIŞTIRILMA YASAĞI

4857 sayılı İş Kanunu’na göre, sanayie ait işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır. Ayrıca, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte[10], nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, gece dönemine denk düşen 20:00-06:00 saatleri arasındaki işçi postalarında, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmasının yasak olduğu hükmüne yer verilmektedir. www.ozdogrular.com

E- HAFTALIK İŞ GÜNLERİNE BÖLÜNEMEYEN ÇALIŞMALARDA GECE ÇALIŞTIRILMA SINIRI

Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’ne[11] göre; karayollarında, demiryollarında ve deniz, göl ve akarsularda hareket halindeki taşıtlarda yapılan ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu’na tabi olmayan taşıma işlerinde olduğu gibi iş süresinin bir haftanın çalışma günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesine nitelikleri bakımından olanak bulunmayan işlerde gece çalışma süresi 7,5 saati geçemez.

IV- İDARİ YAPTIRIM

4857 sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesine aykırı olarak işçileri geceleri 7,5 saatten fazla çalıştıran, gece ve gündüz postalarını değiştirmeyen; ayrıca İş Kanunu’nun 73. maddesine aykırı olarak çocuk ve genç işçileri gece çalıştıran veya aynı maddede anılan yönetmelik hükümlerine aykırı hareket eden; İş Kanunu’nun 76. maddesinde belirtilen yönetmelik hükümlerine uymayan; işveren veya işveren vekiline anılan Kanun’un 104. maddesi gereğince 2012 yılı için 1.200 TL idari para cezası verilmesi öngörülmektedir.

Gökhan GÜÇLÜ*

E-Yaklaşım

*      İş Müfettişi
**     Bu yazıda yer alan görüşler tümüyle yazarına ait olup, görev yaptığı Kurumu bağlamaz, yazarın görev yaptığı Kurum görüşü olarak kullanılamaz ve değerlendirilemez.

[1]    10.09.1960 tarihli, 79 sayılı Milli Korunma Suçlarının Affına, Milli Korunma Teşkilat, Sermaye ve Fon Hesaplarının Tasfiyesine ve Bazı Hükümler İhdasına Dair Kanun, 02.05.2007 tarih ve 26510 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 26.04.2007 tarih ve 5637 sayılı Kanun’un 1. maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır.

[2]    28.04.2004 tarih ve 25446 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[3]    Bkz. 02.11.2011 tarih ve 28103 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 665 sayılı Kanun Hükmünde Kararname.

4]    06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır.

[5]    Yrg. 9. HD.’nin, 28.01.2010 tarih ve E.2008/14699, K.2010/1530 sayılı Kararı (Çevrimiçi: www.calismatoplum.org.tr, Erişim Tarihi:  12.06.2012.)

[6]    Yrg. 9. HD.’nin, 27.01.2011 tarih ve E.2008/41023, K.2011/1080 sayılı Kararı (Çevrimiçi: www.calismatoplum.org.tr, Erişim Tarihi:  12.06.2012.)

[7]    09.08.2004 tarih ve 25548 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[8]    Yrg. 9. HD.’nin, 27.06.2006 tarih ve E.2006/11382, K.2006/18958 sayılı Kararı (Çevrimiçi: www.calismatoplum.org.tr, Erişim: 12.06.2012.)

[9]    14.07.2004 tarih ve 25522 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[10]  07.04.2004 tarih ve 25426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[11]  06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.