Fazla çalışmaya ilişkin kanuni düzenleme 4857 sayılı Kanun’un 41. maddesinde yapılmıştır. Buna göre fazla çalışma haftalık 45 saati aşan çalışmalar olarak kabul edilir. Ancak iş yerinde denkleştirme uygulaması olması halinde her 45 saati aşan haftada da fazla çalışma ücreti ödenmesi gereği doğmaz. Fazla çalışma için işçinin hak ettiği ücret ise normal ücretinin %50 olarak yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Fazla çalışma ücretinin 4857 sayılı Kanun kapsamında çalışan işçiler için ödenmesi esas, ödenmemesi ise istisnai bir uygulamadır. Yazımızda güncel Yargıtay kararları ışığında fazla çalışma ücretinin kimlere hangi koşullarda ödenmeyebileceği ele alınacaktır.
Fazla çalışma iddiasında bulunan işçi, iddiasını ispatla yükümlüdür. Yargıtay kararlarına bakılacak olduğunda çalışanın bordroyu imzalaması ve bunun içeriğinde de fazla çalışmaya ilişkin alacaklarında olduğu sabit ise fazla çalışma ücretinin ödendiği kabul edilir. Aksi ancak yazılı delil ile o da yoksa tanık beyanlarıyla ispatlanabilir.
Yargıtay kararlarına bakılacak olursa fazla çalışma ücreti almayacak kapsamda değerlendirilecek olanlar çalışma saatlerini kendileri belirleyebilen çalışanlardır. Bu kapsamda üst düzey yönetici, genel müdür ve yardımcıları, bölge müdürü, departman müdürü ve müfettiş gibi unvanlarda çalışıp mesai saatleri konusunda emir ve talimat almayan, kendi çalışma saatlerini belirleyebilen çalışanlara fazla çalışma ücreti ödenmeyebilir. Ancak bu noktada her çalışanın durumu ve işyerindeki uygulama kendi içinde irdelenmeli ve buna göre sonuca varılmalıdır.
İş Sözleşmesi ve Personel Yönetmeliğinin Önemi
İş sözleşmesinde yer alan maddeler ve işyeri yönetmelikleri ücret ve fazla çalışma ücretinin belirlenmesi konusunda ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle üst düzey çalışanlar için ücretin maktu olarak belirlenmesi ve aylık ücretin içinde fazla çalışma ücretlerinin de dahil olduğunun açıkça yazılması önem arz eder.
Yargıtay bir kararında takım lideri olarak çalışan bir kişinin iş sözleşmesinde “Takım liderlerine fazla mesai ödenmez. Bu kişiler maktu ücretlidir” ve personel yönetmeliğinde “Aylık ücrete hafta tatili ve genel tatil günlerindeki çalışmalar dâhildir. İşverenin talebi olmadan fazla çalışma yapılamaz” maddeleri olmasına rağmen iş sözleşmesi ve işyeri personel yönetmeliğinde fazla çalışmalarının aylık ücretinin içinde olduğuna dair açık bir hüküm olmaması ve davacıya buna uygun bir ödeme yapılmaması nedeniyle fazla çalışma ücretini haksız bulan yerel mahkeme kararını bozmuştur. (Yargıtay 9. H.D. K.30081, E.16643, 27.10.2015)
Çalışanın Kendi Mesaisini Belirleyebilme Özgürlüğü
Yerleşik içtihatlara göre işyerinde üst düzey yönetici konumda çalışan işçi, görev ve sorumluluklarının gerektirdiği ücretinin ödenmesi durumunda, ayrıca fazla çalışma ücretine hak kazanamaz. Bununla birlikte üst düzey yönetici konumunda olan işçiye aynı yerde görev ve talimat veren bir başka yönetici ya da şirket ortağı bulunması halinde, işçinin çalışma gün ve saatlerini kendisinin belirlediğinden söz edilemeyeceğinden, yasal sınırlamaları aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti talep hakkı doğar. O halde üst düzey yönetici bakımından şirketin yöneticisi veya yönetim kurulu üyesi tarafından fazla çalışma yapması yönünde bir talimatın verilip verilmediğinin de Yargıtay açısından ayrı bir önemi vardır. İşyerinde yüksek ücret alarak görev yapan üst düzey yöneticiye işveren tarafından fazla çalışma yapması yönünde açık bir talimat verilmemişse, görevinin gereği gibi yerine getirilmesi noktasında kendisinin belirlediği çalışma saatleri sebebiyle fazla çalışma ücreti talep edemeyeceği kabul edilmelidir.
İlgili kararın devamında çalışanın pazarlama müdürü olduğu ve kendi mesaisini belirlediği anlaşıldığı için fazla çalışma ücreti talebi de reddedilmiştir. (Yargıtay 9. H.D. K.2016/12587, E.12134, 30.5.2016)
Çalışanın kendi mesaisini belirleyebilme özgürlüğü fazla çalışma ücreti ile ilgili bir sınırlama getirse de bu husus hafta tatili ve genel tatil ücretlerini kapsamaz. (Yargıtay, 9. H.D. E. 2015/1296, K. 2016/12586, T. 30.5.2016) Hafta sonu tatili ve genel tatil ile fazla çalışma ücreti Kanun içinde farklı maddelerde düzenlenmiş ve birbirinden bağımsız haklardır.
İşin Görüldüğü Yerde Emir ve Talimat Veren Bir Üstün Varlığı
Üst düzey yönetici konumunda olan işçiye aynı yerde görev ve talimat veren bir başka yönetici ya da şirket ortağı bulunması halinde, Yargıtay işçinin çalışma gün ve saatlerini kendisinin belirleyemediğinden hareketle fazla çalışma ücreti talep hakkı doğduğunu kabul eder. (Yargıtay 9. H.D. E. 2015/2051 K. 2016/11665 T. 10.5.2016)
Çalışan kişiye emir ve talimat veren bir başka yöneticinin olması da daha üst pozisyonda olan yöneticinin aynı işyerinde çalışıp çalışmadığının tespitiyle önem kazanmaktadır. İşletme içinde yani mesai süreci içinde kendisine çalışma saatleriyle ilgili emir ve talimat verilmemesi de fazla çalışma ücretinin istenememesi sonucu doğurabilmektedir. Yargıtay bu konuda vermiş olduğu bir kararında “Üst düzey yöneticilik ( işletme yöneticiliği ) yapılan dönem bakımından, davacının çalıştığı alışveriş merkezinde, davacıya görev ve talimat veren bir başka yönetici ya da şirket ortağının bulunup bulunmadığı hususunun, kuşkuya yer vermeyecek şekilde belirlenmesi gereklidir,” diyerek yerel mahkeme kararını bozmuştur. (Yargıtay 22. H.D. E. 2015/3267 K. 2016/10575 T. 12.4.2016)
Yine güncel kararlardan birinde işyerinde genel müdür yardımcısı ve finans müdürü olarak çalışan ve yüksek bir maaş alan çalışanın serbest bir çalışma anlayışına sahip olduğu yerel mahkemece tespit edilse de üzerinde bir genel müdür bulunması ve çalışma saatlerinde üst yönetime bağlı olunmasının tespiti sebebiyle fazla çalışma için ücret ödenmesi gerektiği kanaatine varılmıştır. (Yargıtay 9. H.D. E. 2014/36223 K. 2016/8627 T. 7.4.2016)
Yine Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarından birine göre banka müfettişleri de kendi mesaisini belirleyen bir meslek grubu olarak kabul edilmiştir. Fazla çalışma ücreti talepleri bu sebeple kabul görmez. (Yargıtay 9. H.D. E.43783, K.2012/6401 T.29.02.2012) Ancak yine de her çalışanın durumunun kendi koşullarında ele alınması gerektiği unutulmamalıdır.
Konu hakkındaki verilmiş olan eski ve güncel yargı kararlarından çıkarılan sonuca göre; çalışanın bir üstün varlığına bağlı olmadan kendi mesaisini belirleme özgürlüğü olması ve bu hususların da gerek iş yeri uygulamaları gerekse sözleşme ve personel yönetmelikleri ile açıkça tespit edilebilmesi halinde fazla çalışma ücretinin ödenmeyebileceği anlaşılıyor. Taner Aydaner/KPMG
Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz. Mevzuatın sık değiştirilen ve farklı anlayışlarla yorumlanabilen yapısı nedeniyle, herhangi bir konuda uygulama yapılmadan önce konunun uzmanlarından profesyonel yardım alınmasını tavsiye ederiz.