I- GİRİŞ

Sosyal güvenliği, bireylerin istek ve iradeleri dışında oluşan fiziksel ve sosyal risklerin, kendileri ve geçindirmekle yükümlü bulundukları kişiler üzerinde gelir azaltıcı ve harcama artırıcı etkilerini ortadan kaldırarak, bu kişileri bu riskler bakımında güvence altına almak, kişilerin sağlıklarının korunması ve sağlık riskleri ile karşılaşmaları halinde gerekli tedbirleri almak amacıyla oluşturulan bir sistem olarak tanımlayabiliriz.

Ülkemizde sosyal güvenliğe ilişkin norm ve düzenlemelerin yer aldığı ve şekillendirildiği yasal düzenleme 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortasıdır. Bu Kanunla daha önceden farlı emeklilik rejimlerine tabi olan SSK, Emekli Sandığı ve Bağ-Kurlu sigortalılar aynı Kanun çatısı altında bir araya getirilerek yeniden düzenlenmiştir. Yine bu düzenleme hayata geçirilmeden önce bu sigortalıların tabi oldukları kurumlar 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile tek bir kurum çatısı altında bir araya getirilerek birleştirilmiştir. www.ozdogrular.com

Sigortalıların karşılaşması muhtemel risk faktörlerine göre 5510 sayılı Kanun’da oluşturulan sigorta kollarını “sosyal sigortalar”, “genel sağlık sigortası” olarak iki grupta toplamak mümkündür. Bunlardan sosyal sigortalar çalışma hayatının içinde yer alan sigortalıların kısa ve uzun vadede karşılaşabileceği risklerin güvence altına alınması ile ilgili iken genel sağlık sigortası sigortalıları sağlık risklerine karşı koruma altına alınmasıyla ilgilidir. Bu nedenle sosyal sigortalar kanunda kısa ve uzun vadeli sigorta kolları olarak tasnif edilmiştir. Bunlardan kısa vadeli sigortalar; iş kazası ve meslek hastalığı, hastalık ile analık sigorta kollarını ifade ederken, uzun vadeli sigortalar; malûllük, yaşlılık ve ölüm sigorta kollarını ifade eder.

Uzun vadeli sigorta kolları arasında yer alan yaşlılık sigortası belli bir yaşı dolduran sigortalıya gelir desteği sağlamayla ilgilidir. Bu sigorta kolundan yapılan sosyal güvenlik yardımı sigortalıya aylık bağlanmasıdır. Bu sosyal güvenlik yardımı tahsise bağlı bir ödeme olduğundan sigortalıya ömür boyunca verilmesi esastır. 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanun”un emeklilik işlemlerine ilişkin hükümleri 2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Bu Kanun’un emekliliğe ilişkin hükümlerinin yürürlüğe girmesinden önce ise mülga 506, 1479, 5434 sayılı Kanunlar yürürlükte bulunmaktaydı. www.ozdogrular.com

II- YAŞLILIK AYLIĞINDAN YARARLANMA ŞARTLARI

Bilindiği üzere 5510 sayılı Kanun’da sigortalı veya ölümü halinde hak sahiplerinin aylığa hak kazanıp kazanmadığının tespitinde bazı parametreler söz konusudur. Bunlar sigortalılık süresi, prim ödeme gün sayısı ve yaş gibi parametrelerdir. Bunlardan sigortalılık süresi; sigortalının malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına bağlı olarak ilk çalışmaya başladığı tarih ile aylık bağlanması için talepte bulunduğu süre arasında geçen süreyi, sigortalının ölümü halinde ise ölüm tarihine kadar geçen süreyi ifade eder. Bu bakımından sigortalılık süresinin tamamının çalışılarak geçirilmesi gerekmez. Yani bu sürenin kesintili olarak geçirilmesinin sigortalılık süresinin belirlenmesi açısından herhangi bir önemi bulunmamaktadır.

Aylığa hak kazanılıp kazanılmadığının belirlenmesinde söz konusu olan parametrelerden bir diğeri olan prim ödeme gün sayısı; malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına tabi olarak geçen gün sayılarını ifade eder. Sigortalılık süresi uzun vadeli sigorta kollarına tabi olarak ilk işe başlanılan tarih ile son sigortalılık tarihi arasındaki geçen süre iken prim ödeme gün sayısı bu tarihler arasında uzun vadeli sigortalarına tabi olarak sigorta primi bildirilmiş gün sayılarını ifade eder. Bu bakımdan sigortalılık süresi prim ödeme gün sayısını da kapsayan bir faktördür.

Aylığa hak kazanılıp kazanılmadığının tespitinde geçerli olan parametrelerden bir diğeri de yaş faktörü olduğunu ifade etmiştik. Uzun vadeli sigorta kollarından aylık bağlanabilmesi için belli bir yaş süresini doldurmuş olma şartı aranmaktadır.

Bilindiği üzere ilk defa 5510 sayılı Kanun’a tabi olarak sigortalı sayılanların yaşlılık sigortasından yaşlılık aylığı bağlanmasına ilişkin genel koşulları 28. maddede belirtilmiştir. Buna göre, ilk defa 01.05.2008 tarihi itibariyle sigortalı olanlardan; 4. maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalılar için, kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olması ve en az 7200 gün, 4 (b) sigortalıları için, kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olması ve en az 9000 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması şartıyla yaşlılık aylığı bağlanacaktır. www.ozdogrular.com

III- ÖZEL KOŞULLARA TABİ OLANLAR

5510 sayılı Kanun’da sigortalılara yaşlılık aylığı bağlanması bakımından yer alan genel koşulların yanında, sigortalıların işyerlerindeki çalışma koşulları, malûliyet ve çalışma gücü kayıp oranları gibi özel durumları göz önünde bulundurularak daha kolay şartlarda emekliliğe hak kazanabilmelerine olanak sağlayan özel koşullara da yer verilmiştir. Bu özel koşulları; işe başlamadan önce malûl olanlar, çalışma gücü kaybı oranı % 60’ın altında olanlar, erken yaşlananlar, maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanlar, kadın sigortalılardan başka birinin sürekli bakımına muhtaç derecede malûl çocuğu bulunanların durumları olarak sıralayabiliriz.

A- İŞE BAŞLAMADAN ÖNCE MALÛL OLANLAR

Bilindiği üzere malûl sayılma hali 5510 sayılı Kanun’un 25. maddesinde ifade edilmiş edilmiştir. Buna göre sigortalının çalışma gücünü en % 60 oranında kaybetmiş olduğunun tespit edilmesi gerekir. Malûllük sigortası, ilk defa çalışmaya başlanılan tarihten sonra malûl kalan ve bu nedenle çalışamaz duruma düşen ya da çalışma gücünü kısmen veya tamamen yitiren sigortalıların gelir kayıplarını gidermek üzere kurulmuş uzun vadeli bir sigorta koludur. Yani sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce sigortalının çalışma gücünün en az % 60’ını veya daha fazlasını kaybettiği tespit edilirse, sigortalıya bu hastalık veya özrü sebebiyle malûllük aylığı bağlanmaz.

İlk defa çalışmaya başlamadan önce malûl sayılan sigortalılar bu hastalık ve özrü sebebiyle malûllük aylığından yararlanamaz iken bu durumdaki sigortalılara yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma imkanı sunulmuştur. Buna göre sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce Kanun’un 25. maddesinin ikinci fıkrasına göre malûl sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya özrü bulunan ve bu nedenle malûllük aylığından yararlanamayan sigortalılara, yaşları ne olursa olsun en az on beş yıldan beri sigortalı bulunmak ve en az 3960 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla yaşlılık aylığı bağlanacaktır.

Bu uygulama 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi (Bağ-Kur) kapsamında sigortalı sayılanlar için ilk defa getirilen bir düzenleme olduğu için 2008 yılı Ekim ayı başından itibaren tahsis talebinde bulunanlar için aynen uygulanırken, 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi (SSK) kapsamında sigortalı sayılanlar için 3960 günlük prim ödeme gün sayısı kademeli bir şekilde uygulanır. Buna göre 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabi sigortalılar için uygulanacak kademeli geçiş tablosu aşağıda gösterilmiştir.

B- ÇALIŞMA GÜCÜ KAYIP ORANI % 60’IN ALTINDA OLANLAR

Malûllük sigortasından sigortalıya aylık bağlanabilmesi için çalışma gücü kayıp oranının en az % 60 ve daha fazla oranda kaybedilmiş olduğunun tespit edilmesi gerekmekteydi. Oysa çalışma gücü kayıp oranı % 60’ın altında olduğu için malûllük aylığına hak kazanamayan bazı sigortalılara da belirli bir sigortalılık süresi ve prim ödeme gün sayısına sahip olmaları halinde yine yaşlılık sigortasından yaşlılık aylığına hak kazanmasına imkan sunulmuştur.

5510 sayılı Kanun’un 28. maddesinin beşinci fıkrasında yapılan düzenlemeye göre; Kurumca yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurullarınca usulüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, Kurum Sağlık Kurulunca çalışma gücündeki kayıp oranının; % 50 ilâ % 59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 16 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4320 gün, % 40 ilâ % 49 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 18 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4680 gün, malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla herhangi bir yaş şartı aranmaksızın yaşlılık aylığına hak kazanacaktır.

Bu uygulama 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi (Bağ-Kur) kapsamında sigortalı sayılanlar için ilk defa getirilen bir düzenleme olduğu için 2008 yılı Ekim ayı başından itibaren tahsis talebinde bulunanlar için aynen uygulanırken, 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi (SSK) kapsamında sigortalı sayılanlar için malûliyet derecesine göre 4320 ve 4680 günlük prim ödeme gün sayısı kademeli bir şekilde uygulanır. Buna göre 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabi sigortalılar için uygulanacak kademeli geçiş tablosu aşağıda gösterilmiştir. www.ozdogrular.com

 C- MADEN İŞYERLERİNİN YERALTI İŞLERİNDE ÇALIŞANLAR

Bilindiği gibi madencilik sektörü özellik arz eden bilgi, deneyim ve uzmanlık isteyen, sürekli denetim altında bulundurulması gerekli zor ve riskli bir sektördür. Yukarıda da ifade edildiği gibi riskli bir sektör olan madencilik sektöründe maden işyerlerinin yer altı işlerinde çalışanlar içinde daha erken emeklilik hakkı sağlayan fiili hizmet zammı süresinden yararlandırılması uygulaması ile yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanılması bakımından özel düzenlemelere gidilmiştir.

5510 sayılı Kanun’un 28. maddesinin altıncı fıkrasında yapılan düzenleme gereğince Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yer altı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak en az 20 yıldan beri çalışan sigortalılar için yaş şartının 55 olarak uygulanacağını hüküm altına alarak söz konusu işlerde en az 20 yıldan beri çalışan 55 yaşını dolduran ve en az 7200 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak koşuluyla yaşlılık aylığı bağlanması olanağı getirilerek daha kolay emeklilik olanağı sunulmuştur. Yine bu işlerde çalışan sigortalılar için 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinde fiili hizmet zammı süresi uygulaması getirilmiştir.

5510 sayılı Kanun’un yürürlük tarihi olan 2008 yılı Ekim ayı başından sonra maden işyerlerinin yer altı veya yer altı münavebeli işlerinden çalışmaları bulunanların, yaşlılık aylığına hak kazanmaları bakımından bu işyerlerinde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için 180 gün prim ödeme gün sayılarına ilave edilerek, bu işyerlerinde en az 1800 gün çalışma koşuluyla emeklilik yaş hadlerinden indirim yapılacaktır. Kural olarak fiili hizmet süresi zammının yarısı üç yılı geçmemek üzere Kanun’da yaşlılık aylığı bağlanması için öngörülen emeklilik yaş hadlerinden indirilirken yaş haddi indirimindeki bu süre sınırı, maden işyerlerinin yer altı işlerinde çalışanlar için uygulanmaz. www.ozdogrular.com

Yine 5510 sayılı Kanun’un yürürlük tarihinde önce maden işyerlerinin yer altı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak çalışması bulunanların yaşlılık aylığına hak kazanma koşullarının belirlenmesi bakımından 2008 yılı Ekim ayı başından önce veya sonra bu işlerde geçen çalışmalarının en az 1800 gün olması koşuluyla bu çalışmalarının dörtte biri toplam prim ödeme gün sayısına ilave edilir.

D- ERKEN YAŞLANANLAR

5510 sayılı Kanun’un 28. maddesinin yedinci fıkrasında yapılan düzenleme gereğince 55 yaşının doldurmuş ve erken yaşlanmış olduğu tespit edilen ve en az 5400 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olan sigortalılara yaşlılık sigortasından yaşlılık aylığı bağlanmasına imkan verilmiştir. Sigortalının erken yaşlanmış olduğu Kurum Sağlık Kurulu tarafından tespit edilecektir.

Erken yaşlananlar için Kanunda herhangi bir kademelendirme öngörülmediğinden gerek 5510 sayılı Kanun 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında gerekse 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalılarının Kanun’un yürürlük tarihinden sonra tahsis talebinde bulunmaları ve Kanun’da aranan koşulları yerine getirmeleri halinde, erken yaşlanma nedeniyle yaşlılık aylığı bağlanabilecektir. www.ozdogrular.com

IV- SONUÇ

5510 sayılı Kanun’da sigortalı veya ölümü halinde hak sahibi kimselerine aylık ödemeleri, uzun vadeli sigorta kolları arasında sayılan malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası kollarından yapılır. Bunlardan yaşlılık sigortasından sadece sigortalının kendisine aylık bağlanması söz konusudur. 5510 sayılı Kanun’un 28. maddesinde yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanma koşulları düzenlenmiştir.

Buna göre sigortalının yaşlılık aylığına hak kazanıp kazanmadığının tespitinde sigortalılık süresi, prim ödeme gün sayısı ve yaş faktörü gibi koşulların yerine getirilip getirilmediğine bakılır. Bu koşullar 5510 sayılı Kanun’un 28. maddesinin ikinci fıkrasında genel olarak belirlenmiştir. Bunun yanında bu maddesinin dört ila yedinci fıkralarında yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanılmasında ise yukarıda ayrıntılı olarak açıklandığı üzere işe başlamadan önce malûllük durumu söz konusu olduğu halde malûllük aylığından yararlanamayan, çalışma gücü kayıp oranı % 60’ın altında olduğu için malûl sayılmayan, maden işyerlerinin yer altında çalışan ve erken yaşlanmış olduğu tespit edilen bazı durumdaki sigortalılar için özel koşullar konularak bunların daha kolay şartlarla emekli olabilmelerine olanak sağlanmıştır. Bu durum sigortalılara ve bunların hak sahiplerine kanun ile verilmiş takdir hakkının kullanılmasından kaynaklanan bir durumdur. Anayasa ile teminat altına alınmış olan sosyal güvenlik hakkının kişilere sağladığı sosyal güvenlik yardım ve ödemelerinin kapsamının genişletilmesi, kişilerin bu sisteme olan güvenlerini pekiştirici bir etkiye sahiptir. www.ozdogrular.com

Süleyman TUNÇAY*

Yaklaşım

*Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.